Zaolzie to umowna nazwa tej części Śląska Cieszyńskiego, która w wyniku dokonanego w 1920 r. podziału regionu znalazła się w granicach Czechosłowacji, mimo iż stanowiła przedmiot terytorialnych aspiracji ze strony II Rzeczypospolitej, jako obszar z wyraźną przewagą ludności polskiej. Obecnie żyje na tym terenie licząca blisko 27 000 osób polska mniejszość narodowa.

Próby zdefiniowania pojęcia Zaolzie napotykają na wiele trudności. Współcześnie nie sposób mu bowiem przypisać jakiegokolwiek znaczenia politycznego, administracyjnego czy choćby geograficznego (nie jest pod żądnym względem wyodrębniane z całości ziem czeskiego Śląska). Wyjaśnić można je tylko w kontekście historycznym. Najczęściej przyjmuje się, iż obszar Zaolzia zamyka się pomiędzy dwiema polsko-czechosłowackimi granicami z 1920 oraz 1938 r. albo też pomiędzy granicą państwową z 1920 r. a linią wytyczoną przez Radę Narodową Księstwa Cieszyńskiego i Zemský národní výbor pro Slezsko w porozumieniu 5 listopada 1918 r., bądź też – jeszcze mniej dokładnie – pomiędzy granicą państwową z 1920 r. a dawną, wyznaczaną austriackimi spisami powszechnymi granicą etnograficzną na zachodzie Śląska Cieszyńskiego, rozdzielającą obszary zamieszkiwane przez większość polską i czeską. Wobec wagi zmiennej demograficznej (przewagi liczebnej Polaków) dla wytyczania granic tegoż obszaru, należy zwrócić uwagę na fakt, że od 1918 r. liczba osób deklarujących polską narodowość zmniejszyła się z ok. 120 000 do ok. 27 000 (wstępne wyniki spisu powszechnego z 2011 r.), co powoduje, że Zaolzie w jego granicach z pierwszej połowy XX w. należy dziś traktować przede wszystkim jako pojęcie historyczne. Utrudnieniem są również kwestie terminologiczne – region nie ma bowiem jednej wspólnej nazwy dla Polaków i Czechów, którzy najczęściej używają bardziej wieloznacznego terminu „Těšínsko”, pod którym to pojęciem rozumiany bywa zarówno cały historyczny obszar Śląska Cieszyńskiego (w tym znaczeniu używane bywa jednak również określenie „Těšínské Slezsko”), jak i jego część należąca do Republiki Czeskiej, a nawet – jeszcze wężej – okolice Czeskiego Cieszyna. Termin „Záolší” (także “Záolží)” – choć istnieje – jest w środowisku czeskim używany wyjątkowo niechętnie ze względu na jego polską proweniencję i związane z nią skojarzenia odnoszące się do jesieni 1938 r.

Od stworzenia klarownej definicji Zaolzia i wytyczenia jego jasnych granic łatwiejsze zdaje się być ukazanie, na czym polega jego istota. Zasadne może tu okazać się przywołanie słów Ludwika Brożka, który w latach 60. XX w. we wstępie do opracowanych przez siebie „Wspomnień cieszyniaków” pisał: Śląsk Cieszyński stanowił (…) pewien zamknięty dla siebie region, żyjący własnym życiem kulturalnym, posiadający własne dzienniki, tygodniki, miesięczniki, a nawet pisma humorystyczne. Mieliśmy własnych uczonych, historyków, ekonomistów, artystów scen, artystów malarzy i rzeźbiarzy, dramaturgów i poetów. Słowa te, odnoszące się do czasów, gdy cały obszar Śląska Cieszyńskiego znajdował się poza głównym nurtem dziejów porozbiorowej Polski, pozostają zadziwiająco aktualne, jeśli odniesiemy je do współczesnego Zaolzia i sytuacji żyjącej na jego terenie polskiej społeczności, która nadal tworzy – odwołując się do spostrzeżeń L. Brożka – zamknięty mikrokosmos, z rzadka tylko zauważany przez rodaków z kraju. Jest to o tyle dziwne, że – zdaniem wielu obserwatorów – trudno byłoby znaleźć inny historyczny region ziem polskich obfitujący w tak wielką liczbę ludzi twórczych, zaangażowanych w budowę i utrwalanie więzi wspólnotowych na płaszczyźnie kulturalnej, edukacyjnej, społecznej i wielu innych. Żyją oni jednak i tworzą niemal wyłącznie dla siebie, pozostając w większości zupełnie anonimowymi w Polsce, w tym również wśród mieszkańców polskiej części Śląska Cieszyńskiego, u których coraz szybciej zanika świadomość wielorakich związków spajających ich niegdyś z rodakami z drugiego brzegu Olzy…