Z uwagi na różne rozumienie pojęcia Zaolzie i związaną z tym niemożność jednoznacznego określenia jego granic, dokładne oszacowanie liczby zamieszkujących Zaolzie Polaków nie jest możliwe. Według wyliczeń, do których odwołał się rząd czeski, przygotowując w 1920 r. korektę ustawy o podziale administracyjnym Republiki Czechosłowackiej, na obszarze włączonych do Czechosłowacji części dawnych powiatów politycznych frysztackiego i cieszyńskiego, których granice z grubsza pokrywały się z granicami Zaolzia, zamieszkiwało łącznie 18 248 Niemców, 32 661 „Czechosłowaków” (sic!) i 119 950 Polaków. Ci ostatni stanowili niemal 69% ogółu ludności Zaolzia („Czechosłowacy” – ok. 18,5%). Odtąd liczba Polaków zamieszkałych na tym terenie stopniowo malała i obecnie, według wyników powszechnego spisu ludności w Republice Czeskiej z roku 2011, w zaolziańskich gminach* mieszka ok. 26 800 osób deklarujących narodowość polską (liczba ta nie obejmuje osób, które zgłosiły podwójną narodowość, bo tych jeszcze nie podliczono), co stanowi niespełna 8% ogółu ich mieszkańców (Czesi – ok. 60%). Co w tym kontekście ciekawe, z badań, jakie w 1998 r. przeprowadził prof. Tadeusz Siwek wynika, iż na Zaolziu mieszkało w tym czasie co najmniej 115 000 “niestatystycznych” Polaków, czyli osób, o których polskim pochodzeniu świadczą nazwiska. W 1998 r. stanowili oni ok. 32% ogółu mieszkańców tego terenu.

Przyczyn systematycznego spadku odsetka ludności deklarującej polską narodowość upatrywać należy w kilku czynnikach. Najistotniejsze znaczenie miały ruchy migracyjne, nasilone zwłaszcza po 1948 r., w rezultacie których na Zaolziu osiedliły się dziesiątki tysięcy Czechów, Słowaków i przedstawicieli innych narodowości. W porównaniu z tym zjawiskiem niewielki wpływ na liczebność polskiej społeczności miało przeniesienie się kilku tysięcy jej członków w głąb Republiki, a także do Polski. Drugim kluczowym czynnikiem decydującym o zmniejszaniu się liczby Polaków na Zaolziu są procesy asymilacyjne, których skutki najdobitniej bodaj ilustruje fakt, iż pomiędzy dwoma spisami powszechnymi w 2001 i 2011 r., kiedy to Zaolzie nie było już obszarem poważniejszych ruchów migracyjnych, liczba zaolziańskich Polaków zmalała niemal o jedną czwartą. Wśród wielu czynników sprzyjających temu zjawisku kluczową rolę zdają się odgrywać tzw. małżeństwa mieszane, których potomkowie w większości przejmują narodowość rodzica należącego do większościowej grupy narodowej. Ubytków wśród polskiej społeczności nie może wyrównać niski przyrost naturalny. W 2001 r. odsetek dzieci poniżej 14 roku życia wśród Polaków wynosił 7%.

Próg 10% ogółu mieszkańców (umożliwiający zaprowadzenie dwujęzyczności) Polacy przekroczyli w trzydziestu zaolziańskich gminach: Boconowicach, Bukowcu, Bystrzycy, Czeskim Cieszynie, Gnojniku, Gródku, Jabłonkowie, Kocobędzu, Koszarzyskach, Ligotce Kameralnej, Łomnej Górnej, Łomnej Dolnej, Milikowie, Mostach k. Jabłonkowa, Nawsiu, Nydku, Olbrachcicach, Piotrowicach, Piosecznej, Piosku, Ropicy, Rzece, Stonawie, Suchej Górnej, Śmiłowicach, Trzanowicach, Trzycieżu, Trzyńcu, Wędryni i Wielopolu. Od 2001 r. liczba gmin z co najmniej dziesięcioprocentową mniejszością polską zmniejszyła się o jedną (Cierlicko). Wśród miast prym pod względem liczby zamieszkujących je Polaków wiodą: Trzyniec (4918 osób, tj. 13,3%), Czeski Cieszyn (3350, 13,3%), Karwina (3286, 5,5%) oraz Hawierzów (1908, 2,4%). Z gmin wiejskich największą liczbę osób polskiej narodowości mają Bystrzyca (1274, 24,2%) i Wędrynia (1097, 26%). Największy odsetek Polaków na Zaolziu przypada na Gródek (31,3%, 567) i Milików (30,6%, 401). W 2001 r. w obu wymienionych gminach odsetek ten przekraczał 40%. Większość Polaków zamieszkuje południową część obszaru Zaolzia, potocznie określaną mianem „Góraliji”. Istnieje tendencja, że im dalej na północ, tym statystyczny odsetek Polaków zmniejsza się, osiągając zaledwie 2,2% w usytuowanym na północnym krańcu Zaolzia Boguminie.

Cechą wyróżniającą ludność polską na tle Czechów i przedstawicieli pozostałych narodowości jest religijność. Procent wierzących Polaków szacuje się na 79,1%, podczas gdy dla całej Republiki Czeskiej odsetek wierzących wynosi 32,1% (2001 r.). Trzyniec i Czeski Cieszyn plasują się odpowiednio na drugiej i czwartej pozycji pod względem odsetka osób wierzących w całych Czechach z wynikami odpowiednio 60,5% oraz 56,2%. Przewagę wśród Polaków stanowią katolicy, których jest 68,3%. Odsetek ewangelików wynosi 22,9%. W wierze jedną z naczelnych wartości więziotwórczych polskiej społeczności dostrzega Józef Szymeczek. Pod względem pozostałych zmiennych demograficznych polska mniejszość nie odbiega znacząco od reszty społeczeństwa Republiki Czeskiej.

Co typowe dla obszarów pogranicza kulturowego, zaolziańskich autochtonów, zwłaszcza tych przyznających się do polskości, cechuje w części specyficzna tożsamość, także narodowa. Intensywność procesów historycznych, w tym – asymilacyjnych, którym podlegają Polacy żyjący pod jurysdykcją czeskiego państwa, sprawia, że często, nie mogąc zdecydować się na jedną z narodowości – polską bądź czeską, deklarują się jako osoby pochodzące po prostu „tu stela”, a więc „stąd”. Józef Szymeczek uważa, że od podziału Śląska Cieszyńskiego w roku 1920 polska wspólnota po lewej stronie Olzy przekształca się stopniowo z mniejszości narodowej w grupę etniczną, proces ów nazywając „uwstecznianiem się” świadomości narodowej Polaków na Zaolziu.

____________________________________